Türkiye'ye gelen doğrudan yabancı yatırımların ülke-sektör görünümü (2002-2019)
Tüm ülkeler, özellikle gelişmekte olan ülkeler büyüyüp kalkınmak için dış kaynağa ihtiyaç duyuyor. Türkiye de dış kaynağa ihtiyaç duyan ülkelerden biri. Bu kaynaklar genel olarak 3 şekilde geliyor: Doğrudan yabancı yatırım, kısa vadeli yabancı yatırım (sıcak para) ve borçlanma... Bu yazıda sürdürülebilir büyüme için tüm ülkelerin birinci tercihi olan ve genelde diğer kaynaklar gibi borç yükümlülüğü yaratmayan doğrudan yabancı yatırım (DYY) verilerine bakacağım. Çin’in bugün dünyaya kafa tutmasına sebep olan, Güney Kore’nin başarı hikayesinin temelinde yer alan DYY’lerin Türkiye’de 2002-2019 arasındaki gelişimini inceleyeceğim.
Öncelikle DYY’nin tanımına bakalım. Doğrudan yabancı yatırım ya da doğrudan yabancı sermaye yatırımı bir veya birden fazla uluslararası yatırımcının, başka bir ülke sınırları içinde tek başına sıfırdan ya da yerli firmalara ortak olmak şeklinde yaptığı yatırımlardır. Sıfırdan olması durumunda istihdam yaratırken, yerli firmaların satın alınması şeklinde olursa ek istihdam yaratmayabilir. Fakat her halükarda teknoloji transferi fırsatı olabilir. DYY’ler bir ülkeye gitmeden önce bazı şartların sağlanıp sağlanmadığına bakıyor. Aşağıdaki grafikte de görüleceği üzere yabancı yatırımcı öncelikle ülkenin politik istikrarına bakıyor. Yasal ortam, iç pazar durumu, döviz kuru istikrarı, kalifiye iş gücü de DYY çekmek için önemli. Fakat tabi ki bunların hepsi bile yeterli değil. Küresel politik ve ekonomik durum etkili olabiliyor. Ayrıca bu yatırımlar ülkenin dış politikadaki ilişkilerine de duyarlı… Siyasi detaya girmeden Türkiye’ye 2002’den bu yana gelen DYY’lerin ülke ve sektör görünümüne geçelim.
Grafik 1: Gelişmekte olan ülkelere DYY kararlarındaki unsurların önem sırası
(Kaynak: Merkezin Güncesi, Dünya Bankası 2018-2018 Küresel Yatırım Rekabetçiliği Raporu)
Grafik 2: Türkiye'ye yönelik DYY'ın yıllara göre değişimi (milyon $)
(Veri Kaynağı: TCMB Ödemeler Dengesi Raporu, Mart 2020)
Grafik 3: Türkiye'ye yönelik DYY'lerde ilk 10 ülke (2002-2019 - milyon $)
(Veri Kaynağı: TCMB Ödemeler Dengesi Raporu, Mart 2020)
Grafik 4: Türkiye'ye yönelik DYY'lerde bölge ve sektör payları (2002-2019)
(Veri Kaynağı: TCMB Ödemeler Dengesi Raporu, Mart 2020)
2002’den bugüne 18 senede Türkiye 160,6 milyar dolar doğrudan yatırım çekmiş. Özellikle 2004’ten sonra 2009 küresel krizine kadar bu yatırımlarda ciddi bir sıçrama olmuş. Bu yatırımların önemli bir kısmı ticaret, finans ve inşaat sektörüne geliyor. Büyük oranda şirket satın almaları ve ortaklık şeklinde oluyor. Küresel kriz sonrası 2011’de yeniden hareket oluyor fakat genel trend aşağı yönlü gidiyor. Peki bu yatırımlar nereden geliyor, hangi sektöre geliyor? Grafikte görüleceği üzere en büyük yatırımcımız Avrupa Bölgesi (%73), arkasından Asya (%18) geliyor. Ülke bazında yine Avrupa ülkeleri öne çıkıyor. İlk 10 ülkenin 8’i Avrupa’dan kalan 2 ülke ABD ve Azerbaycan. ABD’nin son 18 yılda ülke olarak önemli bir yatırımcı olduğu görülüyor. Sektörel bazda baktığımızda hizmetler sektörü %62 oranında en büyük pay sahibi. Sanayi yatırımları %38 olarak gerçekleşirken tarım yatırımları yok denecek kadar az. Hizmetler sektörünün son 18 yılda 99,2 milyar dolar yatırım aldığı görülüyor. Bunun önemli oranı finans, bilgi-iletişim sektörüne ve toptan ve perakende ticarete geliyor. Sanayi sektöründe yatırım öncelikle imalat sanayiye geliyor. %38 paya sahip sanayi sektöründe en çok imalat ve enerji sektörü yatırım çekmiş. İmalatta da gıda ve kimya sektörü öne çıkıyor.
Tablo: Türkiye'ye yönelik DYY'lerin ayrıntılı sektör görünümü
(Veri Kaynağı: TCMB Ödemeler Dengesi Raporu, Mart 2020)